قرارداد آتي چیست؟

در این شرایط مشتری اصطلاحاً اخطاریه وجه تضمین اولیه دریافت می‌نماید. وجه تضمینی که مشتری بعد از دریافت اخطاریه باید نزد اتاق پایاپای تودیع نماید، اصطلاحاً وجه تضمین جبرانی نامیده می‌شود و احتمالا این افراد با تماس از طرف کارگزار جهت افزایش وجه تضمین مواجه می شوند.

قرارداد آتی چیست؟

در بازار بورس کالای ایران انواع قرارداد‌های معاملاتی رایج است؛ قرارداد نقدی که در آن مبلغ و کالا در زمان حال تحویل داده می‌شود، قرارداد سلف که مبلغ قرارداد نقدا در زمان حال پرداخت می‌شود اما تحویل کالا در زمان آینده صورت می‌پذیرد. قرارداد نسیه که عکس حالت سلف است یعنی کالا در زمان حال تحویل داده می‌شود اما مبلغ قرارداد در زمان آینده پرداخت می‌شود، قرارداد آتی که عکس حالت قرارداد نقد است و کالا و مبلغ هردو در زمان آینده مبادله می‌شود، یعنی در زمان حال تنها قرارداد امضا می‌شود و شرایط معامله مشخص می‌شود.

قرارداد آتی از جمله ابزارهای استاندارد و قابل اطمینان موجود در بازارسرمایه به‌شمار می‌رود. این قرارداد طبق عقد صلح است و به این صورت است که فروشنده قرارداد توافق می‌کند در سررسید معین مقدار معینی از کالای مشخصی را در ازای قیمتی که در زمان حال تعیین می‌شود به خریدار تحویل دهد. تفاوت این نوع قرارداد با قراردادهای اختیار معامله اجبار در عمل کردن به قرارداد است.

برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام معامله در تاریخ سررسید، طرفین باید مبلغی را تحت عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای و تسویه وجوه بورس قرار دهند همچنین متعهد می‌شوند که متناسب با تغییرات قیمت آتی وجه تضمینی را تعدیل کنند. در صورت امتناع و توافق طرفین باید وجهی تحت عنوان جریمه پرداخت کنند که با توجه به شرایط متفاوت خواهد بود. یکی از راه‌های امتناع از انجام قرارداد آن است که با انعقاد قراردادی دیگر شخص ثالث را جایگزین خود قرار دهیم. به عبارت دیگر تسویه قرارداد در معاملات آتی یعنی اتخاذ یک موقعیت معاملاتی مخالف یا معادل معامله آتی توسط معامله‌گر. نکته حائز اهمیت در بحث آتی آن است که تنها متغیر در این قرارداد قیمت است، یعنی قبل از عقد قرارداد، طرفین درباره کلیه شرایط به توافق رسیده‌اند. یکی از موضوعات مهم و قابل بررسی قبل از امضای قرارداد،

علاوه بر کمیت کالا توافق برکیفیت آن است. توجه داشته باشید که میزان سود و زیان در این نوع قراردادها نامحدود است و تنها افراد حرفه‌ای قادر به سود کردن در این نوع معاملات هستند. برای آنکه توضیحات بالا چهره قابل درک‌تری به‌خود بگیرد در ادامه یک مثال می‌زنیم: فرض کنید شما وارد یک قرارداد آتی سکه شده‌اید و متعهد می‌شوید در تاریخ 94/7/30، 10عدد سکه به مبلغ هرکدام 926هزار‌تومان خریداری کنید. پیش روی شما دو راه است: اول آنکه تا تاریخ مذکور صبر کنید به قرارداد عمل کنید و با پرداخت وجه قرارداد سکه‌ها را تحویل بگیرید. راه دوم آن است که یک موقعیت فروش اتخاذ کنید. در هر دو حالت شما باید وجه تضمین را نزد اتاق پایاپای قرار دهید.

در حالت دوم فرض کنید در 94/6/20 خریداری حاضر است هر سکه را به مبلغ 930هزارتومان از ما خریداری کند و ما در مقابل قرارداد خرید سکه به روی 926هزارتومان قرارداد فروش سکه به روی 930هزارتومان را اتخاذ می‌کنیم. در این قرارداد به ازای هر سکه 40هزارتومان به صورت ناخالص و بدون هزینه‌های کارمزد سود کرده‌ایم، علاوه بر آنکه وجه تضمین آزاد می‌شود.

هرچه زودتر به سود برسیم بازده ما افزایش می‌یابد. در صورت بستن موقعیت دیگر تعهدی نخواهیم داشت. قراردادهای آتی در بازار کالای ایران رایج است و فواید بسیار دارد. با استفاده از تحلیل شرایط جهانی کالا و اقتصاد کشور می‌توان یک کالا را از منظر بنیادی انتخاب و با استفاده از تحلیل تکنیکال و نمودار‌ها موقعیت مناسب ورود و خروج به بازار و اتخاذ موقعیت را اختیار کرد.

جزئیات خبر

بازار مشتقه یکی از بازارهای نوین مالی است که نسبت قرارداد آتي چیست؟ به بازار نقدی پیشرفته‌تر و پیچیده‌تر است. همچنین اصطلاحات رایج در این نوع بازار، متفاوت از بازار نقدی است. یکی از اصطلاحات پرکاربرد در بازارهای مشتقه (دوطرفه) اصطلاح “آفسِت کردن off set” است. در این مطلب قصد داریم ضمن تعریف موقعیت باز، به تشریح اصطلاح “آفست کردن” بپردازیم.

موقعیت باز در معاملات آتی کالا

در قراردادهای آتی کالا، خریدار و فروشنده، متعهد می‌شوند در یک تاریخ مشخص در آینده، اقدام به معامله مقدار مشخصی از یک دارایی با قیمت مشخص نمایند. هنگامی که خریدار و فروشنده با ارائه سفارش خرید و فروش موفق به انجام معامله شدند، درواقع خریدار، موقعیت تعهدی باز خرید اخذ کرده است و فروشنده‌ی معامله، موقعیت تعهدی باز فروش اخذ نموده است.

با توجه به اینکه معاملات قراردادهای آتی کالا به‌صورت الکترونیک و از طریق سامانه معاملات آنلاین انجام می‌شود، هنگامی که معامله گری سفارش خرید در سیستم ثبت کند و معامله انجام شود، وی موقعیت تعهدی باز خرید (موقعیت باز خرید) اخذ نموده است. به همین ترتیب هنگامی که معامله گری سفارش فروش در قرارداد آتي چیست؟ سیستم معاملاتی ثبت نماید و آن سفارش انجام شود، وی موقعیت تعهدی باز فروش (موقعیت باز فروش) اخذ نموده است.

خریدار یا فروشنده قرارداد آتی کالا می‌تواند موقعیت خود را تا زمان سررسید قرارداد حفظ کند و وارد فرآیند تحویل شود. بااین‌حال، خریداران و فروشندگان قراردادهای آتی می‌توانند قبل از سررسید قرارداد با انجام یک معامله معکوس، تعهد خود را به دیگری واگذار کنند و از موقعیت تعهدی خارج شوند.

موقعیت معکوس در معاملات آتی کالا

همان‌طور که اشاره شد، اگر معامله گری در سامانه آنلاین یک سفارش خرید ثبت کند و این سفارش معامله شود، وی موقعیت باز خرید گرفته است. موقعیتِ معکوسِ این موقعیت، موقعیت فروش است؛ یعنی معامله‌گر برای انجام معامله معکوس می‌بایست سفارش فروش در همان سررسید ثبت کند. موقعیت معکوس برای موقعیت فروش نیز، موقعیت خرید است.

آقای احمدی ۲ موقعیت فروش در قرارداد آتی زعفران نگین شهریور اخذ نموده است. موقعیت معکوسِ موقعیت فروش آقای احمدی چیست؟
موقعیت معکوس فروش، موقعیت خرید است. لذا آقای احمدی با اخذ دو موقعیت خرید در قرارداد آتی زعفران نگین، دو موقعیت معکوس گرفته است.

آفسِت کردن (off set) در معاملات آتی کالا

آفست کردن یعنی یک موقعیت تعهدی باز (خرید یا فروش) در یک قرارداد را با یک موقعیت تعهدی باز معکوس (فروش یا خرید) در همان قرارداد ببندید. درواقع معامله گر با آفست کردن قبل از تاریخ سررسید قرارداد، دیگر موقعیت تعهدی بازی نخواهد داشت و وارد فرآیند تحویل و تسویه نمی‌شود.

نکته: برای آفست کردن، موقعیت معکوس می‌بایست مربوط به قراردادی باشد که در ابتدا گرفته است و با همان تاریخ سررسید باشد. اگر موقعیت معکوس برای قراردادی در یک تاریخ سررسید دیگر باشد، موقعیت اولیه آفست نمی‌شود. بلکه دو موقعیت معکوس در دو سررسید ایجاد می‌شود. در این شرایط معامله‌گر می‌تواند از تخفیف بین سررسید استفاده کند.

آیا برای آفست کردن (موقعیت معکوس گرفتن در یک سررسید) نیاز به واریز وجه تضمین است؟

خیر. هرگاه معامله گری با پرداخت وجه تضمین اقدام به اخذ یک موقعیت نماید، برای بستن یا آفست کردن این موقعیت نیازی به واریز وجه تضمینِ دیگر نیست و پس از آفست شدن، وجه تضمین اولیه آزاد می‌شود.

تخفیف بین سررسید

در بازار آتی برای گرفتن هر موقعیتِ باز اعم از خرید یا فروش، می‌بایست ۱ وجه تضمین در حساب عملیاتی معامله گر وجود داشته باشد؛ اما اگر معامله گر در یک سررسید قرارداد آتی موقعیت بگیرد و یک وجه تضمین در حساب عملیاتی وی بلوکه شود، برای گرفتن یک موقعیت معکوس در سررسید دیگر نیازی به واریز وجه تضمین ندارد.

نکته: تخفیف بین سررسید در شرایطی که دو موقعیت معکوس در یک قرارداد با سررسیدهای متفاوت، لحاظ می‌شود. اگر دو موقعیت معکوس در یک سررسید باشد، درواقع موقعیت تعهدی که در ابتدا اخذ شده است با موقعیت معکوس بعدی آفست می‌شود. در این حالت معامله گر دیگر موقعیت تعهدی بازی نخواهد داشت.

آقای احمدی با شارژ حساب عملیاتی خود به اندازه یک وجه قرارداد آتي چیست؟ تضمین (۲۰۰ هزار تومان) یک موقعیت خرید در سررسید زعفران نگین اسفند اخذ می‌کند. وی می‌تواند با همین موجودی یک موقعیت فروش در سررسید های دیگر زعفران نگین (سررسید فروردین) اخذ کند.

چنانچه آقای احمدی ۲ میلیون تومان (۱۰ تا وجه تضمین) به حساب عملیاتی خود واریز کند، وی با این موجودی می‌تواند ۱۰ موقعیت تعهدی فروش در قرارداد زعفران نگین اسفند اخذ کند. آقای احمدی پس از اخذ ۱۰ موقعیت فروش تعهدی در قرارداد زعفران نگین اسفند، می‌تواند بدون آنکه موجودی حساب خود را افزایش دهد، در سررسید زعفران نگین دیگری (سررسید زعفران نگین فروردین یا اردیبهشت) ۱ تا حداکثر ۱۰ موقعیت خرید اخذ کند. درواقع وقتی معامله گر بخواهد از تخفیف بین سررسید استفاده کند، می‌تواند بدون افزایش موجودی حساب در سررسید دیگر از ۱ تا ۱۰ موقعیت (به میزانی که وجه تضمین دارد) معکوس بگیرد.

نکته: اگر وضعیت حساب معامله گری در شرایط ات ریسک قرار داشته باشد، وی نمی‌تواند به میزانی که در یک سررسید موقعیت باز دارد در سررسید دیگر موقعیت معکوس بگیرد. در این شرایط معامله گر به میزانِ جز صحیحِ موجودی حساب تقسیم بر وجه تضمین اولیه می‌تواند موقعیت معکوس در سررسید دیگر اخذ نماید.

آقای احمدی به اندازه دو وجه تضمین (۲۰۰۰۰۰×۲= ۴۰۰۰۰۰ تومان) حساب عملیاتی خود را شارژ می‌کند. وی در روز شنبه اقدام به اخذ دو موقعیت خرید در قرارداد زعفران نگین اسفند می‌کند. در پایان جلسه معاملاتی ۶۰ هزار تومان زیان برای وی شناسایی قرارداد آتي چیست؟ می‌شود و موجودی حساب او به ۳۴۰ هزار تومان کاهش می‌یابد. درواقع موجودی حساب وی از وجه تضمین اولیه (۴۰۰۰۰۰ تومان) کمتر می‌شود؛ اما از حداقل وجه تضمین (۴۰۰۰۰۰×۰/۷ =۲۸۰۰۰۰) بیشتر است. به بیان دیگر وضعیت حساب، ات ریسک (At Risk) است.

در این شرایط، اگر آقای احمدی بخواهد از تخفیف بین سررسید استفاده کند و دو سفارش فروش در قرارداد زعفران نگین فروردین (یا هر سررسید قرارداد آتي چیست؟ دیگری) اخذ کند، با پیام عدم امکان ثبت سفارش مواجه می‌شود. با توجه به ات ریسک بودن حساب عملیاتی آقای احمدی، وی تنها ۱ موقعیت (۳۴۰۰۰۰÷۲۰۰۰۰۰= ۷/۱) فروش در سررسید دیگر می‌تواند اخذ نماید.

سخن آخر

برخی از نوسان گیران به‌عنوان عمده فعالان بازار آتی، طبق برنامه معاملاتی خود تلاش می‌کنند تا در پایان هر روز، موقعیت‌های خود را آفست کنند و بدون موقعیت باز به روز معاملاتی دیگر وارد شوند. این دسته از فعالان بدین ترتیب خود را در برابر ریسک های حاصل از اخبار مؤثر بر بازار، طی ساعات تعطیلی بازار، مصون می‌دارند. همچنین، کسانی که در بازار آتی استراتژی هج (hedge) بین سررسید را به کار می‌گیرند، از تخفیف بین سررسید به‌عنوان یک مزیت بهره‌مند می‌شوند.